332 - Odes aan boekhandels en boekhandelaars

Corona lijkt steeds langer geleden en de lockdowns die ermee gepaard gingen ook. Ook voor boekhandels hadden de lockdowns enorme impact. Vooral onder boekenliefhebbers leidde het feit dat boekhandels ook gesloten werden in die tijd tot opwinding. Waar in andere landen boekhandels nogal eens werden beschouwd als essentiële winkels, zodat in tijden van lockdown in elk geval voldoende boeken konden worden gekocht, was dat in Nederland niet zo. Wel de slijterij en de snoepwinkel, maar niet de boekhandel: het blijft een merkwaardig signaal aan de samenleving. Alcohol en zuurstokken zijn prima, maar we hebben liever niet dat u een boek leest. Boekhandels verzonden allerlei creatieve manieren om toch boeken bij klanten te brengen. Een mooi verslag van die periode schreef Maartje Swillen van boekhandel Boekarest in Leuven: Rampje.

In mijn vorige stukje ging ik in op het belang van “diep lezen” en de bijdrage van een leescultuur aan de vorming van een open, democratische samenleving. Maar voor zo’n leescultuur zijn uiteindelijk ook gepassioneerde boekhandelaren nodig. Het laatste boekje dat ik mijn vorige stukje aanhaalde vormt een brug tussen beide: in de gelegenheidsuitgave De nachtmerrie van Steiner en het antwoord van de boekverkopersbond van Geert Mak en Felix Rottenberg gaat het zowel over de nachtmerrie (het verdwijnen van de bedrijfstak boekhandels, en daarmee de leescultuur) als het antwoord (de boekhandelaar die zich staande houdt en lezers blijft enthousiasmeren).

Groot was dan ook de opluchting toen de boekwinkels na de lockdowns weer open gingen. Het leidde bovendien tot een een paar bundels waarin de lof van de (lokale) boekhandel werd bezongen, meteen een goede reden om de kassa van de boekhandel te laten rinkelen. Loftuitingen aan boekhandels en boekhandelaars zijn van alle tijden, maar dit moment in de tijd vroeg natuurlijk toch om opnieuw te benadrukken hoe onmisbaar deze bedrijfstak is voor het welzijn van de mens. 

Het einde van de lockdown met verhalen gevierd

Twee bundels met verhalen markeerden het einde van de onvrijwillige sluiting. De ene bundel kreeg de toepasselijke titel Weer open!, de ander de niet minder toepasselijke titel Leve de boekhandel! Beide titels met een uitroepteken, om nog maar eens de euforie van het moment te benadrukken.

Weer open! was een initiatief van een aantal uitgeverijen om te vieren dat de boekhandels weer open gingen, en was een geschenk aan “alle lezers van Nederland”. Veertien auteurs en twee illustratoren levereden een bijdrage aan het boekje. Uitgegeven als een eenvoudige paperback in een onbekende oplage, werd het uitgedeeld in de boekwinkel. Het is een typisch cadeauboekje dat gelezen wordt en daarna weggegeven: inmiddels is een exemplaar in vrijwel elke kringloopwinkel voor een euro of minder op te halen. En toch is er alle reden om het dan alsnog mee te nemen, want het is een vermakelijk boekje met verhalen die losjes te maken hebben met het thema boekhandel en boekhandelaar. Zo leren we het fenomeen boekpoeper kennen via Judith Fanto, is er een voorpublicatie van een roman van Auke Hulst en schreef Annegreet van Bergen een verhaal vol verontwaardiging over de verplichte sluiting van de boekhandel tijdens de lockdown. Maar in alle verhalen wordt de onmisbaarheid en uniekheid van boekhandels bezongen en daarom is deze bundel een echte ode aan de bedrijfstak.

Leve de boekhandel! is de eerste publicatie van uitgeverij Sunny Home. Dit is een “literaire gelegenheidsuitgeverij”, die zonder vaste regelmaat boeken publiceert die van belang zijn voor het oeuvre van verschillende Nederlandse auteurs. De uitgeverij, opgezet door Kees Schafrat van Boekhandel Broekhuis, is genoemd naar het beroemde Leidse schrijvershuis van Maarten en Eva Biesheuvel. Niet verwonderlijk dat Sunny Hone dan ook het boekje De Biezen uitgaf, waarin Maarten ’t Hart en Mensje van Keulen terugkijken op hun vriendschap van bijna vijftig jaar met Eva en Maarten Biesheuvel. Ik ken overigens weinig mensen die lezers zo weten te enthousiasmeren als Kees Schafrat en het is dus passend dat hij ook deze ode aan de boekhandel initieerde. In de bijdrage van Pieter Waterdrinker in de bundel wordt Kees beschreven als “boekhandelusurpator, zanger, popartiest, schoenenfetisjist, literatuurliefhebber, mecenas, landgoedbewoner en wat niet al (ik verdenk Kees van duizenden geheime levens, duizenden films, duizenden boeken)”. Anders dan Weer open! is dit geen cadeau-uitgave, maar een boek met een prijskaartje. Het is ook een veel luxere uitgave: fraai gebonden en met stofomslag. Het is dikker dan Weer open! en er hebben meer auteurs aan meegewerkt. Maar wat wel hetzelfde is: ook hier spat de bewondering voor de boekhandel van de pagina’s af. Mooi is bijvoorbeeld hoe Nelleke Noordervliet haar bezoek aan Square Books in Oxford, Massachusetts, beschrijft:

Zodra ik binnen was, wist ik dat ik ergens thuis was gekomen. Niet per se mijn thuis, maar een thuis. Niet iedere boekhandel krijgt dat voor elkaar. Het was op het oog een geweldige teringzooi, zoals heel lang geleden Foyles in Londen dat ook was. (…) Hoe krijgt een boekhandel voor elkaar wat Square Books voor elkaar kreeg? (…) Het zit hem in een soort gewoonheid. Boeken worden niet gezien als schatkamers van de menselijke geest, als iets heel bijzonders voor mensen met smaak, als iets voor een bepaalde groep fatsoenlijke en ruimdenkende en hoogopgeleide mensen, boeken worden gezien als brood. Iedereen heeft brood nodig. De boekhandelaar is een bakker die verdomd lekker brood verkoopt. Er hangt geen geur van oud papier en bedachtzaamheid, maar van versgebakken bolletjes. Virtueel dan, he?

Haar beschrijving doet mij denken aan Colette, maar ook aan The Abbey Bookshop in Parijs. En aan al die andere boekhandels waar ik ben geweest waar het een teringzooi was. Schatkamers zijn het, met lekkere geuren als en onverwachte schatten.

Meer odes

Zoals gezegd zijn er in de loop van de tijd talloze uitgaven verschenen waarin boekhandels in het algemeen of specifieke boekhandels in het bijzonder centraal staan. Dergelijke uitgaven omlijsten eeuwfeesten, bijzondere gebeurtenissen of in een aantal gevallen de sluiting van een boekhandel of de dood van de boekhandelaar. Ze beschrijven de historie van een boekhandel of boekhandelaar, bij voorkeur voorzien van sappige anekdotes waarin elke regelmatige bezoeker zich zal herkennen. Ik heb er al een paar keer over geschreven: zoals hier over Boucher en daar over Blok. In zekere zin zijn al deze beschrijvingen ook odes aan die boekhandel, maar over het algemeen hebben ze geen juichend karakter: boekhandels blijven vaak bescheiden over zichzelf en meestal is sprake van een wat droge, anekdotische, geschiedschrijving. Maar een recent voorbeeld van een echte ode is de bundel Denkend aan Donner, verschenen ter gelegenheid van de heropening van boekhandel Donner in Rotterdam op de nieuwe locatie aan de Coolsingel. Donner heeft het tragische faillissement van Selexyz en later Polare overleefd, net als verschillende andere grote boekhandels. Nog steeds treur ik om het verdwijnen van Verwijs in Den Haag, weliswaar overgenomen door Paagman, maar zonder dat de naam of de locatie in de Passage is gebleven. Maar Donner bleef bestaan, en betrok een nieuw pand. Daarom verscheen deze bundel. Naast de literaire bijdragen bevat de bundel ook nog een door Leo van de Wetering geschreven korte geschiedenis van de boekhandel zelf.

Van een heel andere orde is een al wat oudere uitgave, Uit liefde in boeken waarin vijftien auteurs hun liefde uiten voor een boekhandel ergens in Europa. Dit boek verscheen in 2007 en portretteert vijftien boekhandels, aangevuld met een essay van Marita Matthijsen die op zoek gaat naar de boekhandelaar in de literatuur. In mijn exemplaar hebben een aantal auteurs hun verhalen gesigneerd: in het boek staan de handtekeningen van Gerrit Komrij, Jan Brokken, Jan Siebelink, Nelleke Noordervliet en een stempel van Adriaan van Dis. De schrijvers zijn uitgevlogen naar alle hoeken van Europa: van IJsland tot Malta en van Riga tot Antwerpen.Veel van de bijdragen bevatten een weergave van een gesprek met de betrokken boekhandelaar, die laat zien dat een boekhandel vaak veel meer is dan alleen een plek waar je boeken kan kopen. Het is ook een uiting van de ziel van de boekhandelaar, die zijn eigen identiteit erin heeft gelegd.

Een speciale vermelding krijgt op deze plek de uitgave Zonder bezielde boekhandels schrijven wij in het ijle - waarom Nederland niet zonder boekhandels kan. Het boek is uitgegeven door de Koninklijke Coöperatieve Boekverkopersbond en bevat 190 bijdragen van boekverkopers in Nederland. De titel is geïnspireerd op David van Reybrouck, die tijdens de promotietoernee tijdens de Boekenweek 2016 onder de indruk bleek van wat hij aantrof:

Op mijn rondreis door de Lage Landen ben ik diep onder de indruk gekomen van de energie, de toewijding, de vindingrijkheid en ja, de persoonlijkheid van veel boekhandelaren. (…) Het zijn mensen die lange dagen maken in een moeilijke branche, die inkopen en displays maken, die klanten adviseren en enthousiasme delen, die zwaar investeren en afbetalen en die ‘s avonds in bed, als het werk voorbij is, het nieuwste boek van deze of gene auteur openslaan. Het is waar: zonder onze boeken kunnen hun winkels niet draaien, maar zonder hun bezielde boekhandels schrijven wij in het ijle.

In elke bijdrage wordt een boekhandel geïntroduceerd en van elke boekhandel is een aangeraden boek opgenomen. Zo bevat deze bundel een staalkaart van 190 boekhandels aangevuld met 190 boekentips. Veel boekhandelaren geven aan waarom ze dat specifieke boek kozen en hoe lezers er op reageerden. Zo wordt ook duidelijk hoe betekenisvol de persoonlijke relatie en adviezen van de boekhandelaar kunnen zijn. Overduidelijk een ode aan de boekhandel, maar niet in de vorm van verhalen en gedichten. Hoewel die 190 tips een grote verscheidenheid van boeken bevatten (fictie en non-fictie, kinderboeken, YA en literatuur, Nederlands en Engels), werd ik er toch door geïnspireerd en heb ik diverse titels toegevoegd aan mijn lijstje met te lezen boeken. 

Wie schrijft in deze bundels?

Ik heb de bijdragen in de vier aangehaalde verhalenbundels eens naast elkaar gelegd om te zien welke schrijvers het meest  succesvol verleid worden een stukje in te leveren. 

In totaal hebben er tientallen verschillende schrijvers en illustratoren meegewerkt aan de bundels. Maar sommigen van hen vinden we in meerdere bundels terug. Er is nog best veel overlap tussen de auteurs van de verschillende bundels:

• Mensje van Keulen vinden we terug in Weer open!, Leve de boekhandel  en Uit liefde in boeken 
• Adriaan van Dis, Nelleke Noordervliet en Jan Siebelink schreven voor zowel Leve de boekhandel! als Denkend aan Donner en Uit liefde in boeken
• Bertram Koeleman leverde een bijdrage aan Weer open! en Leve de boekhandel!. 
• Abdelkader Benali en Jan Brokken schreven voor Denkend aan Donner en Uit liefde in boeken
• Kees van Kooten schreef voor Leve de boekhandel! en Uit liefde in boeken
• Er zijn geen overeenkomstige schrijvers die in  Denkend aan Donner en Weer open! hebben geschreven

Duidelijk is dat als je een feestbundel wilt publiceren, het kansrijk is als je Mensje van Keulen, Adriaan van Dis, Nelleke Noordervliet en Jan Siebelink om een bijdrage vraagt. En soms is het dan zo dat hetzelfde verhaal wordt ingestuurd. Neem nu Mensje van Keulen. In Weer open! schrijft ze een verhaal over een romance tussen een boekhandelaar en een klant die nooit tot bloei kwam. Maar in Leve de boekhandel! en Uit liefde in boeken staat twee keer hetzelfde verhaal, over een bedevaart naar het dorp van de Brontë-zussen in de zoektocht naar een verhaal over een kat. Jan Siebelink leverde voor zowel Uit liefde in boeken als Leve de boekhandel! het verhaal “Paris, 12 Rue Jacob” aan, over de inmiddels opgeheven boekhandel Chez Durtal. Deze boekhandel speelt een belangrijke rol in Siebelinks roman De blauwe nacht en de locatie is onderdeel van een Parijse wandeling op basis van dat boek. Overigens wordt in beide gevallen in de verantwoording van Leve de boekhandel! netjes het hergebruik vermeld. Adriaan van Dis schrijft wel drie verschillende bijdragen: in Leve de boekhandel! over strips, in Denkend aan Donner over het (onbedoelde) leesbevorderende effect van fatsoensrakkers en in Uit liefde in boeken over de inmiddels opgeheven boekhandel Sapienzas op Malta. Ook van Nelleke Noordervliet zijn drie verschillende verhalen te lezen. Gaf ik hierboven al een citaat uit haar bijdrage in Leve de boekhandel!, hieronder sluit ik af met een citaat uit haar bijdrage aan Denkend aan Donner:

O boekhandel, nieuwe plaats van kwelling voor de liefhebber, de houder van boeken, u bent de plaats van alle zeven hoofdzonden: ijdelheid, hebzucht, lust, afgunst, gulzigheid, woede en traagheid, maar ook van de zeven deugden: wijsheid, rechtvaardigheid, moed, zelfbeheersing, geloof, hoop en liefde. O boekhandel, u bent hemel en hel tegelijk.