301 - Onzichtbare boeken in de KB (2)

Nadat ik in het weekend van de wetenschap had rondgekeken in de ondergrondse kelders van de Koninklijke Bibliotheek (zie vorige blog) en daar de normaal gesproken 'onzichtbare' boeken in de kelders had gezien (die natuurlijk helemaal niet zo onzichtbaar zijn want je kunt ze gewoon opvragen), kwam ik terecht op de tentoonstelling Bijzondere vrouwen, bijzondere boeken in diezelfde KB. Ik was onder de indruk van de bijzonderheid van deze boeken en van de vrouwen die in de late middeleeuwen en renaissance-tijd tegen de klippen op hebben gestreden om hun talenten te mogen inzetten. Dat leverde een paar prachtige boeken op en mooie verhalen: rolmodellen voor de generatie van nu. Ik zal mijn dochter ook nog eens langs sturen naar deze tentoonstelling!

Maar één boek op die tentoonstelling trok in het bijzonder mijn aandacht (én maakte een grote begeerte in mij wakker) en dat was het onzichtbare boek. Het (letterlijk) onzichtbare boek is van Elisabeth Tonnard, een kunstenaar en dichter die veel werkt met (gevonden) foto's, (gevonden) teksten en die combineert in een reeks prachtige kunstprojecten en boekuitgaven.

Ik kende haar niet maar ik vond het onzichtbare boek onmiddellijk fascinerend. In de vitrine van de KB lag alleen de factuur voor het boek (het factuurbedrag is € 0,-) als bewijs dat de KB een exemplaar bezit. Dus wat is het onzichtbare boek nu eigenlijk?

Mijn eerste associatie was die van een volmaakt boek, dat er vooral is voor de verzamelaar die het boek idealiseert en uitsluitend voor zichzelf heeft. Aan de andere kant was er ook de puzzel: hoe kan je een onzichtbaar boek eigenlijk bezitten? Maar dat het wel degelijk kan blijkt uit de factuur in de vitrine bij de KB. Het is een boek dat je niet kunt bezitten en toch kunt bezitten, en juist daarom wilde ik het natuurljk ook hebben.

Toevallig las ik in diezelfde week het verhaal De onzichtbare verzameling van Stefan Zweig, in de prachtige AfdH-uitgave waarin ook het verhaal Boekenmendel staat. In mijn - genummerde - exemplaar van deze uitgave stond het verhaal van een blinde verzamelaar die dacht dat hij een prachtige verzameling prenten had, maar zijn familie had deze uit geldnood verkocht en vervangen door blanco papier. Toch bleef hij genieten van zijn verzameling omdat hij dit niet wist en hij de werken voor zich zag als hij de lege vellen aanraakte. Dit is de omgekeerde onzichtbaarheid: je denkt dat je iets hebt, maar het is er niet meer. Dit onzichtbare boek van Tonnard heb je niet, maar het is er toch.

Toen ik nog wat doormijmerde over dit onzichtbare boek bedacht ik mij dat dit boek juist de vergeefsheid van mijn verzameling uitdrukt. Ben ik onbewust op zoek naar het volmaakte boek en probeer ik (als een soort van toren van Babel) een onvolmaakt bouwwerk te maken dat uiteindelijk de hemel bereikt? En wordt die vergeefsheid uitvergroot door het concept van het onzichtbare boek? Als ik daarover doordenk wordt het bijna een spirituele ervaring... Ik moest ook denken aan het verhaal van Borges, De bibliotheek van Babel, waarin de bibliotheek (of: het universum) "door haar omvang en oneindigheid alle boeken omvat die geschreven zijn of ooit geschreven zullen worden en daarmee antwoord kan geven op alle basismysteries van de mensheid, alsook voorspellingen van de toekomst, inclusief alle denkbare variaties daarop". Dus je kunt een bibliotheek van Babel bouwen óf je kunt het allemaal laten samenvallen in het absolute nulpunt, het onzichtbare boek.

Het gebeurt niet vaak dat ik zo onder de indruk ben van een boek, dus het was tijd om op onderzoek uit te gaan. Allereerst werd ik aangenaam verrast door de website van Tonnard waarop verschillende projecten staan. Zoveel creativiteit: wat te denken van het boek One swimming pool, waarvan de bladzijden losgehaald kunnen worden en met elkaar een grote foto van een zwembad vormen. Het droge commentaar van Mishka Henner over dit boek: "If there ever was a book to dive into, this would be it". Of de tipp-ex gedichten: Let us go then, you and I waarbij steeds hetzelfde gedicht van T.S. Eliot is afgedrukt met alle woorden behalve een paar wegetipp-ext. De overgebleven woorden vormen nieuwe gedichten... Mijn persoonlijke favoriet is The story of a young gentleman, dat een ultrakort verhaal is over een jongeman die Oorlog en vrede leest en in het verhaal van een paar zinnen is Oorlog en vrede integraal afgedrukt... Het contrast tussen het verhaal van een paar zinnen en de integrale Oorlog en vrede vind ik briljant gevonden.

Maar ook op de website van Tonnard viel te lezen dat Het onzichtbare boek niet meer te koop was. Desondanks verdiepte ik mij nog wat verder in deze uitgave. Ik vond een interview van Ton van Vroonhoven met Tonnard over dit boek, uit 2014. Zij zegt:

"Veel ideeën ontstaan bij mij uit ergernis. Ik erger me bijvoorbeeld aan de manier waarop artikelen geschreven worden in huis-aan-huis bladen. Dat wil ik dan benadrukken door de stijl te comprimeren en woorden weg te laten. Mijn onzichtbare boek heb ik ook uit ergernis gemaakt. Ik zat toen in een kunstenaarscoöperatief ABC Artists' Books Cooperative met onder andere Joachim Schmid en dan maak je ook andermans ergernissen mee met productie en verkoop. Zo'n ergernis was dat mensen soms verwachten dat iets helemaal perfect gedrukt en gebonden is en toch hetzelfde kost als een boek in de boekhandel terwijl het in een veel kleinere oplage of op een andere manier gemaakt is. Het mag niets kosten en het moet perfect zijn. Toen dacht ik: dan maak ik een onzichtbaar boek. Dat is helemaal perfect, bevat geen fouten en kost nul euro en heeft ook nog een beperkte oplage. (...) Toen het uitkwam heb ik het op mijn website aangeboden en dezelfde dag heeft Joachim Schmid ze alle honderd besteld. Toen hebben we gezegd: probeer het nu op eBay aan te bieden zodat mensen er op kunnen bieden. Het gaat dan nog een fase verder, het gaat over de ergernis dat de kunstenaar vaak weinig verdient en dat handelaren proberen er veel geld voor te vragen als iets eenmaal is uitverkocht. Op eBay zijn er daadwerkelijk mensen gaan bieden. Het is een rare wereld, zelfs boekjes die bij mij te koop zijn voor 25 euro staan al voor 200 euro op Amazon."

Dit zijn herkenbare observaties. Ik vind dat een mooi boek iets mag kosten - kijk naar mijn collectie Stichting de Roos - maar ik wil natuurlijk ook liever niet teveel betalen. Dus ik ben blij met een voordeeltje of een goede aankoop op een veiling. Tegelijkertijd koop ik dure boeken die ik mooi vind ook direct bij auteur of uitgever. Vaak gaat het om margedrukkers of kleine uitgevers, die kunnen immers wel wat steun gebruiken.

Ondertussen had ik nog steeds geen exemplaar van het onzichtbare boek. Internet afspeuren hielp niet, eBay gaf geen resultaten meer en uiteindelijk bleef er nog maar één optie over: Elisabeth Tonnard contacten. Dat lukte en zij liet weten dat zij geen exemplaren meer had (dat vermoedde ik al) maar dat zij haar collega Joachim Schmid zou vragen een exemplaar van de eerste uitgave op eBay te zetten. En toen ging het snel: het boek verscheen op eBay, ik bood erop en was doodsbang voor tegenbieders. Maar die kwam er niet en na 5 dagen was het boek van mij. Ik ontving per mail een mooi certificaat als bewijs.

Uiteraard wilde ik mijn certificaat laten signeren. Ik printte het certificaat en stuurde dit weer op naar Elisabeth Tonnard, samen met een ander boek dat ik al van haar had. Dat was de uitgave De wolk, een uitgave in de Slibreeks, waarover in een volgend blog meer. En ik kreeg het terug, met de mededeling dat zij het niet kon signeren omdat het certificaat gemaakt was door Joachim Schmid. Maar dat briefje is voor mij genoeg voor de erkenning van de auteur, en ik zal het met mijn certificaat bewaren naast mijn onzichtbare boek.

Het was een mooi avontuur. Ik ben trots dat ik één van de boeken die volgens de KB tot het meest bijzondere behoren dat door vrouwen in Nederland is gemaakt nu bezit. En ook nog na zo'n mooie zoektocht, waaruit wat mij betreft blijkt dat als je een boek écht wilt hebben, het op één of andere manier altijd naar je toekomt.

Naschrift: Een reactie onder dit bericht verwijst naar een tweet die ik graag herhaal. Sowieso waardevol om het twitteraccount @FrankBoeken te volgen. Hij schrijft: "Laatst had ik een klant die ook een exemplaar bezat, maar het steeds kwijt was. Na overleg hebben we besloten een onzichtbare overslagdoos te maken met een zichtbaar titelschildje. De rekening bedroeg ruim 900 euro. Het benodigde materiaal was immers moeilijk te vinden.😆". Ik ben dan wel benieuwd hoeveel materiaal er dan gebruikt wordt. Want het zou wat zijn als het onzichtbare boek er uiteindelijk toch niet inpast...