290 - Boekenvijanden

Onlangs kocht ik bij Catawiki voor een overzichtelijk bedrag een boekje dat ik al lang zocht: The enemies of books door William Blades. Met recht een boekje, want dit is een miniatuurboekje, uitgegeven door de Catharijne pers in Utrecht. En het is ook een boekje omdat het niet een herdruk is van het hele boek van Blades, maar alleen van het hoofdstuk Collectors. Het boekje meet 6,3 cm bij 4,4 cm, net iets groter dan een luciferdoosje. Het is verschenen in 1985 in een oplage van 250 exemplaren. Waar deze exemplaren zijn gebleven weet ik natuurlijk niet, maar van één exemplaar weet ik het wel, want dat staat bij Perkamentus thuis. Daar staat het samen met drie andere versies van het boek van  Blades. Twee andere versies van Collectors worden aangeboden via Abebooks. De andere 246 zijn over de wereld verspreid, en hopelijk niet gesneuveld door de in het boek van Blades beschreven vijanden.

William Blades was een bekende Engelse verzamelaar uit de 19e eeuw. Geboren op 5 december 1824 als zoon van een drukker, raakte hij al snel verzeild in de wondere wereld van het boek. Hij specialiseerde zich al snel in kennis van vroege drukkers (wat leidde tot een biografie van William Caxton, de eerste drukker in Engeland). Later mengde hij zich ook in de discussie of Laurens Janszoon Coster nu wel of niet de uitvinder van de boekdrukkunst was (en of de beste man überhaupt bestaan heeft, waar tegenwoordig ernstig aan getwijfeld wordt). Nadat hij een aantal wetenschappelijke werken had geschreven, produceerde hij in 1881 het iets luchtiger Enemies of books. In dit boek gaat hij in op verschillende vijanden van het boek: vuur, water, gas en hitte, stof en verwaarlozen, onwetenheid en schijnheiligheid, de boekenworm, boekbinders, verzamelaars, bedienden en kinderen.
Van boekwormen had Blades zelf trouwens ook nogal last in zijn eigen bibliotheek, maar hij heeft ze nooit kunnen uitroeien. In zijn voorwoord bij The pentateuch of printing stelt Talbot Baines Reed dat deze constatering door Blades werd beschouwd als "one of the failures of his life".

In zijn conclusie in The enemies of books verzucht Blades: “”Looked at rightly, the possession of any old book is a sacred trust, which a conscientious owner or guardian would as soon think of ignoring as a parent would of neglecting his child. An old book, whatever its subject or internal merits, is truly a portion of the national history; we may imitate it and print it in fac-simile, but we can never exactly reproduce it; and as an historical document it should be carefully preserved.

foto (c) Perkamentus

Dit is dan ook de reden van het noemen van verzamelaars als vijanden van boeken - niet alle verzamelaars beschouwen het bezit van boeken als een "sacred trust". Waar Blades op wijst is de gewoonte van verzamelaars om met name oude boeken aan stukken te snijden om houtsnedes, geïllustreerde pagina's of bijzondere teksten apart te verkopen (en daarmee de rest van het boek waardeloos te maken). Ook vandaag de dag nog staan op veilingen regelmatig losse pagina's uit incunabels te koop. Soms kan dat nog profijtelijk zijn ook: in 2016 bracht één blad uit een Gutenberg bijbel $47.500 op. Zelf heb ik  ooit een pagina uit de Neurenberg-kroniek gehad, die ik heb verkocht toen ik mijn eigen incunabel kocht. Ik slaap beter nu ik een compleet incunabel heb in plaats van één losse uitgesneden pagina.

Het boek van Blades is niet het eerste noch het enige over de vijanden van boeken. In mijn eigen collectie zie ik meerdere boeken rondom dit thema. Eén van de bekendste is Boekenpest (1988) van Boudewijn Buch, waarin net als in het boek van Blades systematisch wordt ingegaan op de vijanden van boeken. Buch zegt onder andere: "Als ik moest kiezen, was ik liever een zeehondje dan een boek. (...) Soms droom ik dat boeken zo schattig konden kijken als zeehondjes. Een hele natie en gans politiek Den Haag zou naar Pieterburen snellen om het boek te redden en van allerhande zegeningen te voorzien". Het boek is een "waarschuwende inventarisatie van de pest die geen grote groepen mensen de straat op krijgt". Büch beschrijft achtereenvolgens verdronken boeken, verbrande boeken, gebombardeerde boeken, gestolen boeken, valse boeken, verkeerde boeken, verboden boeken, miljoenen boeken, reddende boeken, verdwenen boeken, reizende boeken, verschimmelde boeken en aangevreten boeken. Allemaal situaties die boeken beschadigen en vernietigen. Opvallend is dat Büch geen verwijzing doet naar William Blades, althans volgens de index van het boek. Wel zegt hij dat nog nooit een boek als Boekenpest is geschreven, maar de categorieën lijken elkaar zeker wel te overlappen.

Een ander boekje is Boekenwurmen en ander ongedierte (1992) van Ed van Eeden.

In zijn boek beschrijft hij deels de liefde en de zorg voor boeken, maar hij besteed ook in enkele hoofdstukken aandacht aan de mishandeling en vernietiging van boeken. Van Eeden haalt overigens zowel Blades als Büch aan in zijn literatuurlijst, dus hij kent zijn klassiekers. Ik zat nog eens naar dat lijstje van boeken over boeken te kijken die Van Eeden heeft gebruikt en ik constateerde dat ik de helft zelf heb. De andere helft heb ik inmiddels op mijn lijstje desiderata geschreven (waaronder dus Enemies of books, want ik bezit weliswaar één hoofdstuk, maar nog niet het hele boek).

Ook van Eeden stelt: "het grootste gevaar voor het boek is de mens". Daarom is er ook zo'n behoefte aan een "Society for the prevention of cruelty in books". Deze society wordt voor het eerst aangehaald in Arthur Conan Doyle's roman The narrative of John Smith en is sindsdien enthousiast gewenst door vele boekenliefhebbers. Maar, los van al deze vernietigingsdrang is papier hoe dan ook kwetsbaar en dus constateert Van Eeden dat "boeken zijn gedoemd om af te sterven".

Voorlopig zie ik mijn bibliotheek nog groeien als kool. Boekenwurmen zijn er niet en het aantal zilvervisjes is minimaal. Muizen wonen er niet, waterleidingen lopen er niet en niet-bibliofiele bezoekers zijn niet welkom. Kortom, er is kans dat mijn bibliotheek gelukkig nog even blijft bestaan.