155 - Multatuli-brief gevonden: wel of geen nieuws?

Afgelopen week veroorzaakte het enige opwinding in diverse media: er is een brief van Multatuli gevonden, op een zolder in Almere. Als ik een dergelijk bericht hoor, is het eerste dat ik meestal doe naar het weblog van De Papieren Man gaan, wetende dat Dirk Leyman er ongetwijfeld een bericht over heeft, met de nodige achtergrondinformatie. En zo was het ook dit keer. Ik leerde dat het bericht allereerst in NRC Handelsblad stond, die ook een link heeft naar een afdruk van de brief. (n.b. later is een uitgebreid artikel verschenen in Over Multatuli aflevering 61 van de hand van Jos van Waterschoot). De vraag is natuurlijk of het zo bijzonder is dat deze brief is gevonden en of het de opwinding waard is, ook al sprong conservator Jos van Waterschoot naar eigen zeggen "bijna tegen het plafond". Bijzonder is natuurlijk wel dat de brief op de zolder van een particulier lag. Het gebeurt niet zo heel vaak dat onbekende schrijfselen van bekende auteurs worden ontdekt, en dan ook nog op een zolder in een gewoon huis. Zolders hebben toch altijd al een wat mysterieus karakter, vooral in oude huizen: je weet nooit wat er ligt in de stoffige dozen en kisten en tussen de stapels papieren. Hoewel, stoffig: dit huis stond in Almere en Almere staat er pas kort. Dat betekent dat iemand een paar jaar geleden allerlei oude spullen naar de nieuwe polder heeft verhuisd zonder er echt goed naar te kijken en pas nu kennelijk de dozen heeft opengemaakt. De brief is ruim 120 jaar oud: waarom verhuist iemand 120 jaar oude spullen naar Almere? Of was het een erfenis? Maar wat deed die dan op zolder? Ik heb zelf jarenlang in Almere gewoond. Vaak heb ik naar de huizen daar gekeken en betreurd dat ze zo nieuw waren; geen huizen die van generatie op generatie waren overgeleverd en waar 'vergeten' spullen in een hoekje van de zolder konden staan, vol onontdekte schatten. Zoiets verwacht je in een huis in een oude binnenstad te vinden, niet in een nieuwbouwparadijs als Almere. 

Jacques de Witt Hamer

De brief van Multatuli was gericht aan zijn advocaat De Witt Hamer en ging onder meer over Domela Nieuwenhuis. Dat maakt de brief interessant natuurlijk. Maar hoe bijzonder is dit eigenlijk? Ik ben zelf in het gelukkige bezit van de Volledige Werken van Multatuli, 25 delen dundruk (de laatste paar kocht ik onlangs op een veiling). Van deze 25 delen - ruwweg 750 pagina's per stuk - bestaan 18 delen uit brieven en documenten van Multatuli. Hij moet in zijn leven duizenden brieven hebben geschreven, hij stond bekend als een fervent polemist. Het 25e en laatste deel van de Volledige Werken bevat een register op de onderwerpen in de Volledige Werken. Daaruit blijkt het volgende: - er waren al 4 brieven van De Witt Hamer en 9 aan hem bekend. - er waren zelfs al 10 brieven van Domela Nieuwenhuis en 5 brieven aan hem bekend - er zijn 103 plekken in de Volledige Werken waarin het over Domela Nieuwenhuis gaat, hetzij brieven aan hem of van hem, hetzij verwijzingen van Multatuli naar Domela Nieuwenhuis in brieven, toespraken of verwijzingen van anderen naar Domela Nieuwenhuis. De Witt Hamer komt op 29 plekken voor. Kortom, de combinatie Multatuli-De Witt Hamer-Domela Nieuwenhuis is niet een zeldzame. 

De brief is geschreven op het moment dat Domela Nieuwenhuis veroordeeld was vanwege een artikel in het tijdschrift Recht voor Allen. Grappig is dat de eerst bekende brief van Domela Nieuwenhuis aan Multatuli juist over dit tijdschrift ging, Multatuli kreeg het al een tijdje niet meer omdat zijn adres verkeerd stond vermeld. Domela Nieuwenhuis schrijft: "Indien gij dus eenigen prijs stelt op de lezing van dat blad, dan zend ik het u geregeld toe." Bovendien vraagt hij Multatuli om diens portret, want hij is "graag omringd door mijne vrienden, aan wien ik verplichtingen heb, zoodat ik hen rondom mij zie in mijn kamer." De gevonden brief dateert van 30 november 1886. Daarmee vult het een gaatje in de correspondentie van Multatuli, want van die datum was nog geen post bekend. Er zijn wel brieven en kaarten van 28 november 1886, 29 november 1886 en 1 december 1886 maar de kalender was nog niet helemaal vol. De brief gaat in op de weigering van Domela Nieuwenhuis om de auteur van een bepaald stuk te noemen. Multatuli is het daar niet zo mee eens, hij schrijft dat Domela Nieuwenhuis nooit de verantwoordelijkheid van het artikel naar zich toe had mogen trekken. De heren waren het op dat moment toch al niet zo met elkaar eens, want op 1 december 1886 schrijft Domela Nieuwenhuis in datzelfde Recht voor allen: "om misverstand uit den weg te ruimen, verklaar ik, dat de wijze waarop Multatuli zijne meening heeft gezegd "over de middelen der Sociaal-demokraten ter verbetering van den treurigen toestand waarin 'n zeer groot gedeelte van de bevolking van Europa verkeert" mij voorkomt in hoofdzaak onjuist te zijn" (VW, deel 23, p. 746). Op 23 november 1886 - een week eerder - had Multatuli ook al aan De Witt Hamer over Domela Nieuwenhuis geschreven. Hij beklaagt zich erover dat hij zich niet wilde laten helpen: "De verhouding is allerzonderlingst. Ik wenschte iets voor hem te doen, en zie 'n beetje kans dat het me lukt. Wie werkt me nu daarin tegen? Hyzelf!" (VW, deel 23, p. 742). Toch waardeerden ze elkaar wel. In de bekende brieven zijn de hartelijkheden niet van de lucht: "Waarde Nieuwenhuis"(5 maart 1884), Waarde heer N. (22 maart 1884), Waarde Vriend (aan M., 16 maart 1884, 2 maart 1885, 13 november 1886), Hooggeachte vriend (2 december 1884), Waarde vriend! (2 maart 1885). En tussendoor uitdrukkingen als "beste kerel" en dergelijke. Maar beide heren staan bekend als felle polemisten en dus waren dit soort verhitte discussies niet van de lucht. 

Het leuke van een bericht als dit, over een gevonden brief, is dat het aanleiding is voor allerlei geblader in boeken. Ik zit hier met zeven delen van de Volledige Werken van Multatuli om mij heen, heb aardig wat geleerd over de relatie Multatuli - Domela Nieuwenhuis en ben weer eens onder de indruk van de schoonheid van Multatuli's proza. Alleen al daarom is de vondst van de brief bijzonder, maar natuurlijk ook omdat elke brief van Multatuli een lust voor het oog is en omdat er weer een klein puzzelstukje in de kennis over het leven en het denken van Multatuli kan worden gelegd. Deel 25 van de Volledige Werken bestaat naast de registers, uit de nagekomen brieven en documenten. Oftewel: teksten van en over Multatuli die na het publiceren van de eerdere delen van de Volledige Werken gevonden zijn. Samen met een aantal andere teksten zal wat mij betreft ook de nu gevonden brief in een nieuwe aanvulling moeten gaan verschijnen, deel 25 verscheen immers al in 1995. Durft Van Oorschot het aan om nog één keer een nieuw deel te laten verschijnen? En dan nog een laatste ding: wat zou ik zelf doen als ik zo'n brief vond? Ik zou 'm in elk geval zelf houden. Een kopie gaat naar het Multatuli Museum, ten behoeve van onderzoek en eventuele publicatie. Maar het origineel laat ik inlijsten en dan blijft hij bij mij, in mijn bibliotheek, op een ereplaats. Op afspraak te bekijken. Want ik bezit nauwelijks handschriften. Behalve een brief van de zoon van Bordewijk en correspondentie van Adriaan van Dis is het op dat punt nog akelig leeg. Dus als ik nog ergens een Almeerse zolder moet uitruimen... laat het me weten.